संक्षिप्त परिचय
१९५५ मध्ये, त्यांच्या वयाच्या सतराव्या वर्षी, रत्नाकर मतकरी यांची एकांकिका ‘वेडी माणसं’ ही, आकाशवाणी मुंबई केंद्रावरून ध्वनिक्षेपित झाली. तेव्हापासून आजतागायत अव्याहतपणे त्यांचे लेखन चालू आहे. आज वयाची ७९ वर्षे ओलांडल्यानंतरही त्यांचे नवे लिखाण वाचावयास मिळते. त्यांची भाषणे ऐकावयास मिळतात, त्यांची नवीन नाटके रंगभूमीवर येतात, आणि नवीन पुस्तके प्रकाशित होतात, हे या प्रदीर्घ, सातत्यपूर्ण, समृद्ध कला-कारकिर्दीचे वैशिष्ट्य. साहित्यिक, संपूर्ण रंगकर्मी, दूरदर्शन-चित्रपट या माध्यमातील लेखक-दिग्दर्शक, निर्माता, स्वयंशिक्षित चित्रकार, असे त्यांच्या कलावंत व्यक्तिमत्त्वाचे विविध पैलू आहेत.
नाटक, एकांकिका, बालनाट्य, कथा, कादंबरी, ललित लेख, वैचारिक लेख अशा नानाविध साहित्य प्रकारात त्यांनी दर्जेदार लेखन केले. मराठी रंगभूमीवरील नव्या पर्वाच्या जडण-घडणीतले एक शिल्पकार, असे त्यांचे सार्थपणे वर्णन करता येईल. व्यावसायिक, प्रायोगिक आणि बालनाट्य अशी रंगभूमीची तिन्ही दालने हे त्यांचे कार्यक्षेत्र राहिले. तिथली त्यांची कामगिरी, नाट्यलेखन, दिग्दर्शन, नेपथ्य आणि संगीत यांचे संकल्पन, वेशभूषा रेखाटन, अभिनय, तसेच निर्मिती अशी सर्वांगीण स्वरूपाची आहे. ‘बालनाट्य’, ‘सूत्रधार’ आणि ‘महाद्वार’ या आपल्या नाट्य संस्थांच्या द्वारे त्यांनी, प्रतिभा मतकरी या कलावंत पत्नीच्या साहाय्याने रंगभूमीच्या क्षेत्रात केलेले निरपेक्ष, निष्ठापूर्ण कार्य लक्षणीय आणि मोलाचे आहे. त्यांचे चित्रकार असणे ही गोष्ट साहित्य, रंगभूमी आणि इतर कला माध्यमे, यातील त्यांच्या निर्मितीसाठी लाभदायक ठरली आहे.
प्रयोगशीलता, निर्मितीची अथक ऊर्जा, चैतन्य, उपक्रमशीलता, तसेच अंतर्मुखता आणि समाजाभिमुखता यांचे संतुलन, हे मतकरींच्या कलावंत-व्यक्तिमत्त्वाचे खास विशेष आहेत. कमीत कमी साधनांच्या आधारे निर्मिती करणे आणि त्याद्वारे जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत पोहोचणे, हे ही त्यांच्या सृजनशीलतेचे एक मर्म आहे.
कलावंत मतकरींना आजवर अनेक पुरस्कार व मानसन्मान लाभलेले आहेत. तथापि मराठी (आणि अन्य भाषिक) रसिकांनी मतकरींच्या साहित्यावर जो लोभ केला, तो त्यांना मिळालेला सर्वाधिक मोलाचा पुरस्कार म्हणता येईल. त्यांची ‘दुभंग’, ‘अश्‍वमेध’, ‘माझं काय चुकलं?’, ‘जावई माझा भला’, ‘घर तिघांचं हवं!’ ‘खोल खोल पाणी’ ही नाटके नाट्यरसिकांच्या मनात कायम घर करून आहेत. ‘चार दिवस प्रेमाचे’ या संगीत नाटकाचे १००० च्या वर प्रयोग झाले, आणि हिंदी व गुजराती भाषांमध्येही ते यशस्वी झाले. तसेच, अलिकडच्या ‘सुखान्त’ या नाटकाचे गुजराती रुपांतर ‘वारस’ हे ही अत्यंत यशस्वी ठरले.
समांतर रंगभूमीवर ‘प्रेमकहाणी’ आणि ‘आरण्यक’ यांना मानाचे स्थान मिळाले, तर ‘लोककथा’७८’ हे, आशय, आकार इत्यादी अनेक कारणांसाठी महत्त्वाचे ठरले. मराठी आणि हिंदी भाषांत त्यांचे प्रयोग अजूनही होत असतात. ‘निम्माशिम्मा राक्षस’, ‘अलबत्या गलबत्या’, ‘अचाट गावची अफाट मावशी’ या बालनाटकांशी दोन पिढ्यांचे बाल्य निगडित आहे. वास्तवाचे भान ठेवणार्‍या गूढकथा, हा कथाप्रकार वाचकांपर्यंत त्यांनी एकहाती पोहोचवला. वयाच्या सोळाव्या वर्षापासून अथकपणे कार्यरत राहिलेला हा लेखक- दिग्दर्शक, हे मराठी साहित्य आणि रंगभूमी या दोन्हींना कवेत घेणारे एक अपवादात्मक बहुरंगी व्यक्तिमत्त्व आहे.
